Güneydoğu Asya Kültürel Yapısına Genel Bir Bakış / Mehmet Özay

Adını son dönemde çokça duyduğumuz Güneydoğu Asya bölgesi, Asya’nın iki kadim kültür ve medeniyet çevresini oluşturan Hindistan ile Çin’i birbirine bağlamasıyla dikkat çeker.

Bölgenin sahip olduğu bu jeo-stratejik konumu, burayı tarih boyunca Hindistan ve Çin’le yakınlaştırırken, bu uzun süreçte ilişkiler sadece ticarî faaliyetlerle sınırlı kalmamış, kültürel, dinî ve toplumsal değişimlere ve hareketliliğe neden olacak ölçüde yoğunlaşmıştır.

Güneydoğu Asya’nın bir yandan Filipinler, Endonezya, Singapur ve Bruney özelinde Adalar’la, öte yandan Malezya, Tayland, Vietnam, Kamboçya, Laos ve Myanmar’ın geniş kara alanını oluşturan Malay Yarımadası ve Hint-Çin’i bölgesindeki varlığıyla belirlenen yapısı, temelde iki farklı coğrafyaya atıfta bulunulmasını gerektirmektedir.

Bu noktada, takımadalar ile kara parçası özelliklerini bir arada barındıran bölgede, farklı toplumlar arası ilişkilerde belirleyici unsurun suyolları olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.

Bu suyolları, sadece çoklu adalar arası iletişim ve etkileşim için değil, aynı zamanda hem adalarda iç ve yüksek kesimler hem geniş kara parçası bütünü içinde nehirler ile belirginlik kazanmaktadır. Geniş suyolları, bölge toplumlarının doğal buluşma evrenini oluşturduğu gibi, yukarıda dikkat çekilen Hindistan ve Çin ile irtibatlarını da tesis etmiştir. Bu durum, bölge halklarının önemli bir bölümünün denizci milletler olmalarını ve deniz kültürü ile bütünleşik bir durum arz ettiklerini ortaya koymaktadır.

Adaların iç bölgelerinde ve kara parçası bütününde yer alan toplumlar ise, suyollarındaki sürdürülebilir ticarî yaşamı destekleyecek devasa hinterland üzerinde yayılma gösteren tarımsal faaliyetleriyle öne çıkmaktadır.

Bölgenin sahip olduğu suyolları ortaklığının bir benzeri, iklim özelliğinde de karşımıza çıkmaktadır. Tropik iklimin görüldüğü bu topraklar, klasik coğrafya kitaplarında da dile getirildiği üzere, insan tabiatına uygun en yaşanır bölgeleri oluştururlar.

Bölgenin doğusu ve batısı itibarıyla geniş okyanuslara, Pasifik ve Hint Okyanusları’na açılması, dönemsel hava akımları ve buna eşlik eden yağmur ve rüzgârlar, bölgenin temel doğal ve tarımsal üretiminde devamlılığı sağlarken, bugün etkisi görece azalmış olsa da, tarihsel olarak bakıldığında suyolları ulaşımının ve denizciliğin de belirleyici faktörü olmuştur.

Bu coğrafî yapı içerisinde, çeşitli bağlamlarıyla hem tarihsel hem de bugünkü kültürel dağılımına göz atıldığında bölgede çeşitli farklılaşmalar dikkat çekmektedir. Söz konusu kültürün maddî ve maddî olmayan unsurları, bize bölge halkının yeme-içme kültüründen barınmaya, ulaşımdan ekonomik üretim süreçlerine, giyim-kuşamdan dil yapılarına, dinî inançlardan yönetim biçimlerine kadar birbirini destekleyen yapıları akla getirmektedir.

Tüm bu unsurlar çerçevesinde Güneydoğu Asya bölgesinin kabaca iki ana bölümde ele alınabileceği görülmektedir. Coğrafya ve nüfus dağılımı açısından bakıldığında, neredeyse birbirine eşit denilebilecek bu ayrımın bir yanında Müslüman Malay dünyası, diğer yanında ise Budizm başta olmak üzere Doğu dinlerinin bir karışımını içeren dinî-etik toplumsal yapılar bulunmaktadır. Bunların yanı sıra, bir istisna kabul edilmekle birlikte Filipinler’in Hıristiyanlıkla bağlantılı yapısı da dikkat çeker.

Hıristiyanlık ve İslam gibi algılarımıza daha yakın gelen dinlerin, bölgenin kültürel bağlamlarıyla örtüşük yanları bir zenginliği ortaya koymaktadır. Öte yandan, bölgenin tarihsel dinî ya da “dinimsi” ve/ya etik yapılanmaları olan Budizm, Hinduizm, Konfüçyanizm ve Taoizm’in toplumsal gerçeklikteki dikkat çeken boyutu, daha çok doğa, yaşam döngüsü, devamlılık, etik yaklaşımlar gibi bağlamlara sahip olmalarıyla önem arz etmektedirler.

Bölgenin tropik ormanlar ya da bir başka deyişle “yağmur ormanları” şeklinde ortaya çıkan, bunlar çevçeresinde oluşan ya da bunlara eklemlenen diğer doğal varlıkları, bölgenin tabii evrenini oluşturmaktadır.

Bu doğal çevre, yukarıda dikkat çekildiği üzere insan toplumları için bu bölgenin en yaşanır bir coğrafya olmasını sağlarken, aynı zamanda insan toplumlarının benimsedikleri ve kendilerini ait hissettikleri dinî ve “dinimsi” yapılarının veya geniş ifadesiyle kültürlerinin doğa ile bütünleşik bir yapı arz etmesine yol açmaktadır.

Günümüzde büyük ölçüde, bölge tarihinin İslam öncesi ile sömürge dönemi olarak belirginlik kazanan yapısına karşılık, bu iki dönem öncesinde bölgenin aslî unsurlarını Budizm, Hinduizm ile bunlarla birlikte anılan Konfüçyanizm, Taoizm oluşturmaktadır.

Bu noktada, sömürge dönemi kültürel yapılaşması dışarda tutulmak kaydıyla, diğer unsurları yani İslamiyet’i, Budizm’i vd. bünyesinde barındıran bölge toplumları arasındaki etkileşimlerin, görece çok daha belirgin bir şekilde, barışçıl süreçler üzerinden sürdürülebildikleri anlaşılmaktadır.

Günümüzde giderek daha çok ekonomik üretim süreçleri bağlamında gündeme geldiğine tanık olunan Güneydoğu Asya coğrafyası, sahip olduğu doğal ve kültürel yapılaşmalarıyla kendine özgülüğü içinde barındırmaya devam etmektedir.

Özellikle sömürge döneminde tedricî olarak maruz kalınan ve ardından yakın geçmişte giderek hızlanan modernleşme süreçlerine karşılık, mevcut dinî-kültürel yapılaşmaların kendilerini yenileyebilme ve böylece devamlılık kazanabilmekte olduklarını söylemek mümkündür.